Náttúrufræðistofnun tekur að sér fjölbreytt verkefni sem tengjast lögbundnu hlutverki stofnunarinnar í vernd náttúrunnar. Stofnunin veitir ráðgjöf og leiðbeiningar til stjórnvalda og annarra aðila um skynsamlega nýtingu náttúruauðlinda, áhrif framkvæmda og skipulags og verndun náttúru landsins. Þar að auki sinnir stofnunin leyfisveitingum vegna útflutnings muna úr náttúru Íslands og tekur þátt í alþjóðasamstarfi á ýmsum sviðum.

Veiting umsagna er stór hluti af verkefnum Náttúrufræðistofnunar og í hverri viku berast beiðnir um umsagnir varðandi mál af ýmsum toga. Stofnunin er lögbundinn umsagnaraðili í mörgum tilvikum en þó ekki öllum. Meirihluti umsagnanna tengist skipulagsáformum sveitarfélaga eða mati á umhverfisáhrifum framkvæmda sem Skipulagsstofnun fer með. Aðrar umsagnir snúa að leyfisveitingum ýmissa stofnana, svo sem Náttúru­verndar­stofnunar vegna athafna á friðlýstum svæðum, leyfa til ljósmyndunar friðaðra fugla o.fl., Umhverfis- og orkustofnunar í tengslum við námuvinnslu og rannsóknir á auðlindum í sjó og á landi og Matvælastofnunar vegna ræktunar á skelfiski og innflutningi á lífverum. Auk þess veitir Náttúrufræðistofnun umsagnir til Náttúru­verndar­stofnunar um friðlýsingar og stjórnunar- og verndaráætlanir í undirbúningi, til Alþings um lagafrumvörp og þingsályktunartillögur og til ráðuneyta um ýmsar stefnumótandi áætlanir og reglugerðir.

Fjöldi umsagna hefur aukist ár frá ári. Á árinu 2024 afgreiddi stofnunin 486 formlegar umsagnir en þar eru ekki meðtaldar óformlegar umsagnir um drög að áætlunum, friðlýsingarskilmálum og öðrum málum sem stofnunin veitir álit á á undirbúningsstigi áður en endanleg skjöl eru kynnt opinberlega. Allar umsagnir eru aðgengilegar á vef stofnunarinnar.

Meðal umsagna fyrir árið 2024 er að finna álit stofnunarinnar á stjórnunar- og verndaráætlunum fyrir Látrabjarg og Stórurð og um tillögu að friðlýsingu Fjaðrárgljúfurs. Til Alþingis veitti stofnunin umsagnir um tillögur til þingsályktunar um ferðamálastefnu, sjávarútvegsstefnu og um frumvörp til laga um verndar- og orkunýtingar­áætlun og um lagareldi. Skipulags­mál voru fyrirferðarmikil og veitti stofnunin umsagnir um skipulagslýsingar eða tillögur vegna heildarendurskoðunar aðalskipulags Múlaþings, Skagafjarðar, Snæfellsbæjar, Stranda­byggðar og Þingeyjarsveitar, sem og um svæðisskipulag Suðurhálendis, auk fjölmargra breytingartillagna á gildandi aðalskipulagi og deiliskipulagstillagna. Þá veitti stofnunin Skipulagsstofnun umsagnir um matsskyldu framkvæmda, matsáætlanir og umhverfismatsskýrslur, þar sem vegagerð, virkjanir, fiskeldi á landi og í sjó, flutningskerfi raforku, uppbygging ferðaþjónustu og efnisnámur voru áberandi, ásamt öðrum framkvæmdum.

Náttúrufræðistofnun hefur umsjón með undirbúningi B- og C-hluta náttúruminjaskrár og ber samkvæmt lögum um náttúruvernd ábyrgð á skráningu náttúruminja og mati á verndargildi þeirra. Stofnunin skilar jafnframt tillögum til umhverfis-, loftslags- og orkumálaráðherra um náttúruminjar sem ætti að setja í forgang til friðlýsingar eða friðunar og þar með skrá á framkvæmdaáætlun náttúruminjaskrár (B-hluta). Jafnframt leggur hún fram tillögur fyrir C-hluta náttúruminjaskrár sem inniheldur aðrar náttúruminjar með hátt verndargildi.

Náttúrufræðistofnun lagði fram fyrstu tillögur fyrir B-hluta náttúruminjaskrár árið 2018 þar sem lögð var áhersla á verndarsvæði fyrir vistgerðir og fugla, auk sex jarðminjasvæða. Árið 2020 voru lagðar fram fleiri tillögur, að þessu sinni um verndun fossa og mikilvægra selasvæða. Árið 2022 var samþykkt að Umhverfisstofnun undirbyggi kynningu á 15 svæðum sem metin voru í hæsta forgangi. Sérstakt forsamráð við sveitarfélög og landeigendur fór fram eða var í undirbúningi við lok árs 2023 og hafði Náttúrufræðistofnun ráðgjafarhlutverk í því ferli. Tillaga að framkvæmdaáætlun fyrir B-hluta var auglýst vorið 2024 og tóku fulltrúar Náttúrufræðistofnunar þátt í samráðsfundum Umhverfisstofnunar víða um land. Stofnunin á einnig fulltrúa í ráðgjafarnefnd um náttúruminjaskrá sem skilaði áliti sínu á tillögunni til ráðherra. Framkvæmdaáætlunin er á þingmálaskrá nýrrar ríkisstjórnar fyrir vorþing 2025.

Árið 2024 var áfram unnið að skráningu náttúruminja fyrir C-hluta náttúruminjaskrár þar sem áfram var lögð höfuðáhersla á jarðminjar. Unnið var undirbúningi sérstaks verklags við mat á verndargildi jarðminjasvæða og það tekið í notkun samhliða frekari skráningu og úrvinnslu gagna. Í lok árs 2024 voru 480 jarðminjar skráðar í gagnagrunn stofnunarinnar.

Jarðminjar njóta ekki aðeins verndar á landsvísu, heldur er alþjóðlegt gildi þeirra einnig metið. Alþjóðajarðfræðisambandið (IUGS) hefur ákveðið að gefa út þrjá jarðminjalista yfir 100 merkustu jarðminjastaði heims, og í ágúst 2024 birtist annar listinn undir heitinu The Second 100 IUGS Geological Heritage Sites. Fyrsti listinn var gefinn út árið 2022 í tilefni af 60 ára afmæli IUGS og sá þriðji er ráðgerður árið 2026. Markmið jarðminjalistanna er að vekja athygli á mikilvægi jarðminja fyrir vísindi og fræðslu, veita þeim alþjóðlega viðurkenningu og stuðla að varðveislu þeirra.

Árið 2024 hlutu tveir íslenskir jarðminjastaðir viðurkenningu sem alþjóðlega mikilvægir jarðminjastaðir á lista IUGS. Náttúrufræðistofnun tilnefndi eldstöðina Reykjanes á listann vegna tengsla hennar við Mið-Atlantshafshrygginn. Á svæðinu má sjá gliðnun jarðlaga, misgengi, gossprungur og fjölbreytta gossögu, auk jarðhitasvæða sem eru sérlega áhugaverð. Reykjanes er þegar á náttúruminjaskrá og innan Reykjaness jarðvangs. Alþjóðlegt samband landmótunarfræðinga (International Association of Geomorphologists) tilnefndi Vatnajökul sem alþjóðlega mikilvægan jarðminjastað vegna samspils jökuls og eldvirkni. Jökulhlaup og sandar eru fágæt jarðfræðileg fyrirbæri í heiminum en við Vatnajökul finnast með bestu dæmum um þau. Í Vatnajökli eru einnig virkar megineldstöðvar, fjölbreyttir jöklar og margbreytileg landform mynduð af jökli. Vatnajökull er þjóðgarður og á heimsminjaskrá UNESCO.

Á árinu 2024 vann Náttúrufræðistofnun að náttúrufarslýsingum og mati á verndargildi friðlýstra svæða víða um land, aðallega í tengslum við gerð stjórnar- og verndaráætlana á vegum Umhverfisstofnunar.

Meðal svæða sem voru til skoðunar má nefna náttúruvættið Dynjanda í Arnarfirði, landslagsverndarsvæðið norðan Dyrfjalla, náttúruvættið Stórurð, friðlandið Látrabjarg, landslagsverndarsvæðið Kerlingarfjöll, friðlandið Vífilsstaðavatn í Garðabæ og náttúruvættin Fossvogsbakka, Háubakka og Laugarás í Reykjavík. Auk þess vann stofnunin náttúrufarslýsingu fyrir Vatnajökulsþjóðgarð, sem hluta af stjórnunar- og verndaráætlun fyrir Hoffellslambatungur í Nesjum.

Vorið 2023 skipaði matvælaráðherra stýrihóp um verndun hafsvæða innan íslenskar lögsögu. Hópnum var falið að rýna stjórnkerfi verndunar og nýtingar hafsins með áherslu á virka svæðisvernd. Náttúrufræðistofnun átti fulltrúa í stýrihópnum og skilaði hópurinn lokaskýrslu í ágúst 2024.

Sérfræðingar stofnunarinnar sitja einnig í samstarfshópum Náttúruverndarstofnunar, annars vegar vegna vinnu við stjórnunar- og verndaráætlun landslagsverndarsvæðis Kerlingarfjalla og hins vegar vegna stjórnunar- og verndaráætlunar Dynjanda. Auk þess á stofnunin fulltrúa í ýmsum öðrum nefndum og ráðum, þar á meðal samráðsvettvangi um ráðstöfun tekna af sölu veiðikorta, sérfræðinganefnd um framandi lífverur, verkefnisstjórn rammaáætlunar og ráðgjafarnefnd fagstofnana vegna laga um stjórn vatnamála.

Náttúrufræðistofnun hefur umsjón með útgáfu leyfa fyrir útflutning náttúrugripa samkvæmt lögum um stofnunina nr. 54/2024. Á árinu 2024 var veitt 65 leyfi fyrir slíkan útflutning en í flestum tilfellum var hann í rannsóknarskyni. Algengast er að flytja út jarðfræðisýni, svo sem berg og set, en einnig plöntu- og dýrasýni, vatn, örverur og fleira.